Kayıp Kütüphaneler: Bilginin Yok Oluşu ve İnsanlığın Unuttuğu Bilgeler
 |
| Kayıp Kütüphaneler: Bilginin Yok Oluşu ve İnsanlığın Unuttuğu Bilgeler |
Bir şehir düşün. Geceleri lambaların değil, bilginin ışığıyla aydınlanan bir şehir. Her köşesinde kâtipler, bilginler, filozoflar ve öğrenciler; her sokağında mürekkep kokusu ve papirüs hışırtısı. Bu şehir, insanlığın hafızasıdır. Ve bir gün, ateş bu şehri yutar. Bilgi, kül olur. Geriye sadece sessizlik ve unutuluş kalır. Bu sahne, tarihte defalarca yaşandı. İskenderiye, Bergama, Bağdat, Cordoba, Nişabur… Her biri insanlığın ortak aklını taşıyan kütüphanelerdi. Ve her biri bir gün, insan elinden çıkan ateşle yok oldu.
Tarihin en bilinen kayıp kütüphanesi kuşkusuz İskenderiye Kütüphanesi’dir. M.Ö. 3. yüzyılda Mısır’da kurulan bu devasa bilgi merkezi, dönemin entelektüel kalbiydi. On binlerce parşömen, papirüs ve el yazması burada saklanıyordu. Kütüphane, yalnızca bir arşiv değil, aynı zamanda bir araştırma merkeziydi. Burada çalışan bilim insanları yıldızların hareketlerini ölçüyor, tıp alanında deneyler yapıyor, felsefi tartışmalar düzenliyordu. Euclid geometriyi burada sistemleştirdi, Eratosthenes Dünya’nın çevresini ilk kez burada ölçtü, Archimedes buradaki tartışmaların ışığında formüllerini geliştirdi. İskenderiye, yalnızca bir şehir değil, insanlığın düşünsel beyni gibiydi.
Ancak bu büyük zeka tapınağı, savaşların gölgesinden kaçamadı. M.Ö. 48 yılında Julius Caesar, Mısır seferi sırasında gemileri yakarken yangın şehre sıçradı. Tarihçiler, bu yangında binlerce el yazmasının yok olduğunu yazar. Bazı kaynaklara göre kütüphane birkaç kez farklı dönemlerde zarar gördü; belki yangın, belki politik çekişmeler, belki de dinî baskılar tarafından yok edildi. Hangi sebep olursa olsun, sonuç değişmedi: insanlık tarihinin en büyük bilgi hazinesi, ateşe teslim edildi. O gün, sadece kitaplar yanmadı. İnsanlık kendi hafızasını kaybetti.
İskenderiye’nin ardından Bergama Kütüphanesi yükseldi. Anadolu’nun bereketli topraklarında, bilgi yeniden filizlendi. Kral II. Eumenes tarafından kurulan bu kütüphane, kısa sürede İskenderiye ile yarışır hale geldi. Burada yaklaşık 200.000 parşömen bulunuyordu. Üstelik Bergama, papirüs kıtlığı yaşandığında parşömeni icat ederek bilgi aktarımını sürdürdü. Hayvan derisinden yapılan bu dayanıklı yazı malzemesi, hem uzun ömürlüydü hem de kitap formunun doğuşuna öncülük etti. Fakat Bergama da tıpkı İskenderiye gibi, tarihin hırsına yenildi. Savaşlar, istilalar ve kültürel çöküşler, kütüphaneyi sessizliğe gömdü. Bugün Bergama harabelerinde dolaşırken, taşların arasından hâlâ bir bilgelik yankısı duyulur.
Zaman ilerledi, medeniyet doğudan yükseldi. Bağdat, 8. yüzyılda dünyanın entelektüel başkenti haline geldi. Halife Me’mun’un himayesinde kurulan Beytü’l-Hikme, yani “Bilgelik Evi”, yalnızca bir kütüphane değil, çok uluslu bir araştırma merkezidir. Burada Yunan, Fars, Hint ve Arap bilginleri birlikte çalışıyordu. Antik metinler Arapçaya çevriliyor, astronomi, matematik, tıp ve kimya alanlarında yeni buluşlar yapılıyordu. Cebirin temelleri, trigonometrinin ilk ilkeleri, tıbbi gözlemler hep burada doğdu. Bilgelik Evi, insanlık tarihinin en verimli entelektüel laboratuvarıydı. Ancak 1258 yılında Moğollar Bağdat’ı kuşattı. Şehir yağmalandı, kütüphane yıkıldı. Dicle Nehri’ne atılan binlerce kitap, mürekkebin rengiyle suyu kararttı. Rivayetlere göre, nehir günlerce simsiyah aktı. Bilgelik, yine sessizliğe gömüldü.
Sadece doğuda değil, batıda da bilgi ateşle sınandı. Endülüs’ün Cordoba Kütüphanesi, Orta Çağ’ın en büyük bilgi merkezlerinden biriydi. Burada yüzbinlerce eser bulunuyor, Hristiyan ve Müslüman bilginler aynı masalarda fikir alışverişi yapıyordu. Bu kültürel etkileşim, Avrupa Rönesansı’nın doğuşuna zemin hazırladı. Ancak Reconquista döneminde bu kütüphane de yok edildi. Kitaplar yakıldı, bilginler sürgün edildi. Avrupa karanlık bir döneme girerken, bu kütüphanelerin külleri altında yeni bir aydınlanmanın tohumu saklı kaldı.
Kayıp kütüphaneler yalnızca binalar değil, insanlığın düşünsel evrim haritalarıydı. Her biri, bir dönemin bilimsel yöntemini, felsefi tartışmalarını ve kültürel kimliğini barındırıyordu. Bir kütüphane yok olduğunda, bir medeniyetin sesi kısılıyordu. Çünkü bilgi, sadece yazıdan ibaret değildir. Bilgi, bir kültürün, bir toplumun ve bir insanlık deneyiminin toplamıdır. O yok olduğunda, geçmişle bağ da kopar.
Bugün, dijital çağda yaşıyoruz. Bilgi bir tık uzağımızda. Ancak bir felaketle, bir siber saldırıyla ya da elektrik kesintisiyle milyonlarca verinin yok olabileceğini düşündüğümüzde, antik kütüphanelerin kaderiyle aramızda ne kadar az fark olduğunu fark ederiz. İskenderiye’nin papirüsleri, Bergama’nın parşömenleri, Bağdat’ın el yazmaları… Hepsi bir şekilde korunamadı. Belki de bilginin en kırılgan yanı, onun insana bağımlı olmasıdır. Onu koruyan da, yok eden de yine insanın kendisidir.
Yine de umut vardır. Arkeologlar, tarihçiler ve dijital arşiv uzmanları bugün geçmişin bu kayıp mirasını yeniden inşa etmeye çalışıyor. Mısır çöllerinde, Mezopotamya topraklarında, Anadolu kalıntılarında hâlâ bir şeyler fısıldayan taş tabletler bulunuyor. Bazıları, binlerce yıl önceki bilginlerin kaleminden çıkmış notlar; bazıları bir rahibin duaları, bazıları bir doktorun reçetesi. Hepsi, insanlığın bilgiye olan sarsılmaz inancının izlerini taşır.
Belki de kayıp kütüphanelerin en büyük mirası, bilginin asla tamamen yok olmayacağıdır. Bir yazı yanabilir, bir şehir yıkılabilir, ama öğrenme isteği insanın doğasından silinemez. Her yıkımdan sonra bilgi küllerinden yeniden doğmuştur. Tıpkı Rönesans’ın, Orta Çağ karanlığının ardından yeniden ışıldaması gibi. İskenderiye’nin külleri arasında filizlenen merak, bugün Mars’a giden roketlerde, yapay zekâ algoritmalarında, genetik araştırmalarda yaşamaya devam ediyor.
İnsanlığın kayıp kütüphaneleri aslında bize bir ders verir: bilgiye sahip olmak değil, onu koruyabilmek asıl medeniyet ölçüsüdür. Çünkü bilgi, bir ulusun değil, tüm insanlığın ortak mirasıdır. Ve bu miras, her ne kadar ateşle sınansa da, asla tamamen kaybolmaz.
Yorumlar
Yorumlar